تاملی در فتوحات مسلمانان

اخیراً توفیق یافتم در دوره تاریخ و تمدن اسلامی در محضر دکتر سید احمدرضا خضری شاگردی کنم. ایشان استاد ممتاز دانشگاه تهران در حوزه تاریخ و تمدن اسلامی است و کتابهای ایشان در مورد تاریخ شیعه، تاریخ عباسیان و اسلام در اسپانیا اهمیت زیادی دارد. یکی از نکاتی که ایشان مطرح کردند، تحلیل فتوحات بوده است و حتی یک تز به راهنمایی ایشان در این زمینه انجام شده است.

به تمام جنگ های زمان پیامبر مغازی گفته شده و کشورگشاییهایی که بعد از رحلت پیامبر انجام شد فتوحات گفته می‌شود. یکی از انگیزه های فتوحات، انگیزه‌های سیاسی بوده است که بر می گردد به رحلت پیامبر و انگیزه های جانشینی. گشودن جبهه بیرونی به ابوبکر کمک می کرد تا بحث جانشینی و مناقشه در مورد آن را منتفی سازد. مسئولان دیدند که اعراب کار مشخصی نداشتند و این خطر بود که هوس چند و چون در قدرت و خلافت کنند. لذا ابوبکر لشکرکشی را با انگیزه مالی و معیشتی و دور کردن آنها از مدینه شروع کرد. گاه اعراب نمی توانستند اموالی که در جنگ غنیمت کسب کردند را بشمرند. مثلا در نبرد قادسیه خمس غنایم یک میلیون دینار می شد ولی عرب عددی بالای هزار نمی شناخت لذا می گفت که هزار هزار می گفتند. وقتی به ابوبکر خبر از هزار هزار دینار غنیمت شد، ابوبکر به خبردهنده گفت اشتباه نمی‌کنی؟ مگر می شود این قدر غنیمت؟ در جنگ مدائن عربی یک گوهر به دست آورد و آن را هزار درهم فروخت. به او گفتند که چرا اینقدر ارزان فروختی؟ جواب داد چون عدد بالاتر از 1000 نمی شناختم. لذا غنائم راهی برای گذران معیشت بود و فتوحات انگیزه معیشتی هم داشت.

در آن زمان درآمد حکومت از محل زکات و خمس غنائم بود. اهل سنت خمس را فقط مربوط به میدان جنگ می داند ولی شیعه منحصر به آن نمی داند. انفال مربوط به اموال بی صاحبی بود که مربوط به میدان جنگ بود. جزیه هم مالیات سرانه در سرزمینهای مفتوحه بود. برگرفته از سرگزیه است یعنی جزیه سرانه. گزیه از کسانی گرفته می شد که سرزمین شان فتح می‌شد. خراج مالیات زمینهایی بود که به تصرف اعراب درآمده بود. فیء اموالی است که در سرزمین های مفتوحه به دست می‌آمد. به این درآمد ناشی از جنگ «اغاره» می‌گفتند. لذا فتوحات انگیزه مالی و معیشتی ایجاد می کرد برای حکومت زیرا بخشی از اعراب زکات نمی دادند یا به ابوبکر زکات نمی‌دادند. خراجی که از منطقه خوزستان به دست آمده بود صدبرابر زکاتی بود که کل اعراب پرداخته بودند. 20 سال بعد از پیامبر اعراب به واسطه فتوح از فقر کاملا بیرون آمدند و گاه در شهرهای مختلف خانه و کنیز و غلام داشتند.

جالب است که بدانیم در دوران حضرت علی هیچ فتوحاتی انجام نشده است. شاید گفته شود که علت آن جنگهای داخلی بوده است. حضرت علی سعد ابی وقاص را دعوت کرد که در جنگ جمل به او بپیوندد. سعد رد کرد و گفت با مسلمانان نمی جنگد و توصیه کرد که فتوحات را ادامه دهد تا مشکلاتش داخلی اش حل شود. کل فتوحات در دوره سه خلیفه اول بود. دو سوم دوره عثمان کماکان نبردها بود. از 30 تا 35 هجری که یک سوم پایانی عثمان فتوحات تعطیل شد. یک فرضیه این است که قتل عثمان شاید نتیجه تعطیلی فتوح باشد. اختلافات داخلی وقتی بالا گرفت عثمان افراد را دعوت کرد تا آسیب شناسی وضع موجود کند. هرکس چیزی گفت ولی یکی گفت علتش تعطیلی فتوح است. مردم بیکار شده اند و برای همین به تو ایراد می‌گیرند. تاریخ طبری این تحلیل را مطرح می کند.